Wičhóoyake Kiŋ: Anúŋg Ité waŋ é na Čhiyékičhiyapi Tópa kiŋ
Ella Deloria lé owá égnake
Kȟoškálaka yámni čhiyékičhiyapi čha kál thípi škhé. Wakhúl wóphikapi na nakúŋ waókapi čha yuphíya tákuni ičákižešniyaŋ úŋpi. Hó éyaš waŋžíni tȟawíčutȟuŋ šni škhé. Yuŋkȟáŋ aŋpétu waŋ él wíŋyaŋ waŋ ȟtayétu eháŋl tȟaŋkál hinážiŋ na pȟámahel ičhóma nážiŋ škhé. Ȟčeháŋl wóta-haŋpi čha tȟokápȟa kiŋ heyá škhé; “Wáŋ, thimá kičhó po. Íŋš-eyá wótiŋ kte ló,” eyá škhé.
Čhaŋkhé Hakéla ináphiŋ na thimáhel ú ší yuŋkȟáŋ iníla ȟčiŋ híyotaka škhé. Wók’upi éyaš iníla ȟčiŋ ičú na ečhél tákeye šni wóta škhé. Tokȟáš waŋží hiŋgnáyiŋ kta hí séča uŋkȟáŋ tȟéhaŋ él úŋ éyaš héčhuŋ kta awáčhiŋ šni čha ablézapi škhé. Heháŋl kȟokípȟa áyapi na, “Uŋgnáš lé uŋktépi čhíŋ na uŋ hí séče ló,” eyápi škhé.
Yuŋkȟáŋ híŋhaŋni waŋ él ománi yápi kta uŋkȟáŋ Hakéla léčhel ekíyapi škhé: “Hó, Hakéla, aŋpétu átaya thiákaŋl yaŋkíŋ na awáŋyaŋka yo. Na uŋglípi kiŋ táku tókȟa háŋtaŋš oyáka yo,” eyápi škhé. Čha waná čhiyéku kiŋ iyáyapi čha ób iyáye kúŋziŋ na ečháŋleš héktakiya glí na thiíkčeya kiŋ tȟošú kiŋ waŋží alí na íŋkpata yaŋká škhé. Wičhéškoȟloka kiŋ ogná thimá éyokas’iŋ na wákhil yaŋká škhé.
Yuŋkȟáŋ waná wíŋyaŋ k’uŋ hé išnála yaŋká kéčhiŋ na šiná waŋ wičhápȟaha ečé uŋ káǧapi čha glubláya ké. Na leyá ké, “Lé naháŋȟči waglúštaŋ šni, hó éyaš Hakéla pȟehíŋ šikšíčela kiŋ iwáču kiŋháŋ heháŋl éwakihuŋni kte ’uŋ!” eyá ké. Hakéla thi-ákaŋl hé naȟ’úŋ yaŋká čha líla nihíŋčiyela, na čhiyéku kiŋ glípi eháŋl wáŋčag owíčhakiyaka ké.
Akhé híŋhaŋni čhaŋkhé kȟoškalaka kiŋ ománi iyáyapi uŋkȟáŋ heháŋl wíŋyaŋ k’uŋ wóžuha gluškíŋ na etáŋhaŋ táku eyá gmigmágma čha šiŋšíŋyela púza čha napóžula ičú na waháŋpi kiŋ él okála na ečhél khičháŋyaŋ ké. Waná špáŋ čhaŋkhé wótiŋ kta čha waháŋpi eyá kaptá ičú yuŋkȟáŋ táku ókaȟ hiyéye kiŋ hená wičhánuŋǧe héčha! Hé é čha pusyá yuhá na eyá šna yúta škhé.
Héčhuŋ na Hakéla thi-ákaŋl waŋyáŋg yaŋká čha áta tȟaŋságt’a ké. Na čhiyéku glípi eháŋl héčhena owíčhakiyaka ké. Yuŋkȟáŋ, “Naúŋpȟapi kta iyéčheča yeló,” eyápi ké. Hó éyaš tȟokéya wíkȟaŋ waŋ ičúpi na tónačhaŋ heháŋyaŋ aŋpétu ál’ataya čhéǧa waŋ ogná piȟyápi, wíŋyaŋ kiŋ ománi iyáya čhaŋ. Waná tȟéhaŋ héčhuŋpi na pusyápi čha tókhel okíhika pȟaŋpȟáŋla ké.
Yuŋkȟáŋ aŋpétu waŋ él, wíŋyaŋ k’uŋ glí čhaŋkhé, “Hó, tȟaŋkší, čhaŋk’íŋ yá yo,” eyápi. Čháŋ čhoǧíŋ šašá hená ečé akú wo,” eyápi na wíkȟaŋ kiŋ k’úpi na wíŋyaŋ kiŋ čhaŋmáhel iyáye. Pahá aísiŋyaŋ iyáya yuŋkȟáŋ héčhena ȟčiŋ uŋwéya pȟakíȟtapi na líla napȟápi škhé. Kȟoháŋ, wíŋyaŋ kiŋ čháŋkaksa-he éyaš čhoǧíŋ šašá kiŋ hená (čhaŋšúška eyápi héčha) líla suksúta na okákse šíča čha tȟéhaŋ theȟíya škáŋ ké. Kȟoškálaka kiŋ héčhel slolyápi čha hé uŋ čháŋ héčha ečéla akú šípi škhé.
Waná ok’íŋ waŋží káǧe éyaš k’íŋ kta yuhá inážiŋ kta khéš ečháŋl wíkȟaŋ kiŋ kapsáka na čháŋ kiŋ okálaya hiŋȟpáya čha áta iyótiyekiya ké. Héčhel théȟiya kú naháŋ haŋkéya thiyótȟaŋiŋyaŋ glihúŋni yuŋkȟáŋ waná othíwota. Čha áta íšiŋkčhiŋ heyé, “Waȟtéšni šíčapi kiŋ! Eháŋk’uŋ lená ečhákel akú mašípe lé. Éyaš tókȟa šni. Owíčhabluspiŋ kte ’uŋ,” eyíŋ na wičhákhuwa ké.
Hakíktakta íŋyaŋkapi uŋkȟáŋ waná wičhílazata pahá waŋ aíyoȟpeya makȟá šóta s’e hiyú ke. Waná khiyéla ú čha tȟokápȟa kiŋ uŋkčéla waŋ pahí na héktakiya kaȟ’ól iyéya yuŋkȟáŋ lazáta makȟá kiŋ áta uŋkčékčela hiŋglá čha wíŋyaŋ kiŋ íȟaŋhaŋ tókȟani hiyú šni ké. Haŋkéya ȟ’aŋhíya, čhaŋkú iwáŋyaŋg okógnagna okáwiŋȟwiŋȟ ú k’éyaš kȟoháŋ líla tȟéhaŋ iȟpéya iyáyapi ké. Hó éyaš wíŋyaŋ kiŋ líla kaȟwóka čha íyečhana akhé wičháyuza nuŋs’é aú ké.
Hé uŋ, tȟokápȟa íyokhihe kiŋ hé míla gluslútiŋ na héktakiya iȟpéya yuŋkȟáŋ makȟá etáŋhaŋ míla pȟestóstola yawá-phičášni óta čha hináphiŋ na ówaŋčaya pȟestóstoya háŋ ké. Čha akhé hél owátohaŋyaŋ ú okíhi šni éyaš tóškhe akhé naíč’išpiŋ na wičhákigleǧa nuŋs’é aú ké. Wáŋčagna nihíŋčiya makhínaȟtaȟtakapi uŋkȟáŋ makȟá kiŋ wičhíhakab glakíŋyaŋ našléča čhaŋkhé wíŋyaŋ kiŋ sáŋm hiyú okíhi šni ké.
Héčhena líla íŋyaŋkapi na wakpá waŋ otȟáŋka čha glakíŋyaŋ ȟpáya yuŋkȟáŋ él inážiŋpi na waná čhopȟá iyúweǧapi kta háŋl, ečháŋl winúȟčala tȟókeča waŋ tokhéčela máni-la čha čhaŋyátaŋhaŋ hiyú na heyé, “Tȟakožá, kȟowákataŋ éiȟpemaya pe,” eyá ké. Líla ináȟnipi na nakúŋ nihíŋčiyapi éyaš úŋšilapi čha waŋží k’íŋ na iyúweȟ aí yuŋkȟáŋ heháŋl heyá ké, “Íŋše lé óčhičiyapi kta tkȟá tȟoéyaš waúŋšiyalapi héčiŋhaŋ slolwáya wačhíŋ ye. Čha waná khiglá pe. Wíŋyaŋ kiŋ ečháni ú kte ’uŋ,” eyá čha akhé líla napȟápi škhé.
Héčhuŋpi na ítohaŋtu yuŋkȟáŋ wíŋyaŋ k’uŋ mnióhuta ektá hihúŋni na blézešniyaŋ glakíŋkiŋyaŋ mni-áglagla oíŋyaŋka ké. Čhaŋkhé winúȟčala k’uŋ wíŋyeya nážiŋ. Wíŋyaŋ šíče k’uŋ mní él čhophíŋ kte ȟčeháŋl winúȟčala kiŋ pȟéta waŋ wakpá él oíȟpeya čha áta iléšaša hiŋgníŋ na mní k’uŋ áta pȟéta ké. Čhaŋkhé hetáŋhaŋ kȟoškálaka kiŋ kpaptápi na thiyáta ní khípi škhé. Heháŋyela oíhaŋke.
