Wičhóoyake Kiŋ: Iktómi Íya waŋ T’eyé
Ella Deloria lé owá égnake
Watóhaŋl Iktómi tókhiya tokhéčhačha ománi-haŋ škhé. Yuŋkȟáŋ pahá waŋ alí kta uŋkȟáŋ uŋmá ečhíyataŋhaŋ Íya waŋ íŋš-eyá hiyáhaŋ čha atáye. Čhaŋkhé Iktó líla nihíŋčiyiŋ na heíč’iye, “É! Lé aŋpétu kiŋ mat’íŋ kte sél.” Hečhíŋ naháŋ makȟáblu eyá ičú na sičháŋ kiŋ líglila kpawíyakpa naháŋ leyá škhé,
“Huŋhuŋhé misúŋ, naíŋš čhiyé (wáŋ, tuktúŋma tȟokéya uŋtȟúŋpi ka), tákuwe lé omáyani hwo?” Íya kiŋ íŋš ayúpte šni, ée niyá čháŋna šna Iktó tȟahénakiya yačékček ičú, čha Iktó íčat’a kȟokíphiŋ na heyé, “Wáŋ misúŋ, naíŋš čhiyé…akȟówapȟa nážiŋ yo. Míš-eyá wačhíŋ háŋtaŋš líla waníyiŋ na yatȟáhena ičhíču kte ló!” eyá škhé. Hó éyaš Íya kiŋ héčhena tákeye šni yuŋkȟáŋ heháŋl akhé,
“Hó, itȟó misúŋ, naíŋš čhiyé (haúŋ, tuktúŋma tȟoúŋkapȟapi ka!)… tóhaŋ nitȟúŋpi hwo?” eyá škhé. Yuŋkȟáŋ Íya, “Eyá, maȟpíya na makȟá kiŋ lená tȟoká káǧapi k’uŋ héhaŋ matȟúŋpe ló,” eyá čhaŋkhé Iktó ištánagleskiyiŋ na heyé, “Wáŋ, witkóla…maȟpíya na makȟá kiŋ lená miyé wakáǧe ló! Eháŋk’uŋ, waná wéksuye kiŋ miglúštaŋ uŋ héhaŋ tákula waŋ kál yupšúŋpšuŋ iȟpéwaye ’uŋ. Na hé niyé itéke ló! Čha čhiyémayaye ló,” eyá okíyaka ké.
Na heháŋl, “Hó misúŋ, lé táku omáyani hwo?” eyá uŋkȟáŋ Íya, “Eyá lé, kákhiya oyáte waŋ wičhóthi čha ektá wičháble ló. Hená wičháwatiŋ kte ’uŋ,” eyá škhé. Yuŋkȟáŋ Iktó, “Huŋhuŋhé, wašté yeló, misúŋ. Míš-eyá hená ektá wičhábla čha sakhíb uŋyíŋ kte ló,” ekíya škhé. Waná héčhetkiya yá-haŋpi éyaš Íya líla tké čha líla ȟ’aŋhí kiŋ uŋ phiphíya inážiŋ na iyúŋke. Tȟéhaŋ yuŋkȟáŋ waná wičhóthi kiŋ ikȟáŋyela inážiŋpi škhé.
Íya akhé ištíŋma-haŋ čhaŋkhé Iktó í kiŋ él aókas’iŋ yuŋkȟáŋ thezí mahél oyáte tȟebwíčhaye kiŋ heníyuha wičhóthi čha waŋwíčhayaŋka škhé. Makȟá akáŋl úŋpi k’uŋ héhaŋ tókhel ophíič’iyapi kiŋ héčhena oúŋyaŋpi škhé. Škátapi na khiíŋyaŋkapi na ȟaká úŋpi na wačhípi na lowáŋpi škhé. Éyaš akíbleze šni s’e Íya thezí kiŋ imáhel úŋpi, na í kiŋ ogná héčhel tȟaŋíŋpi čha Iktó waŋwíčhayaŋka škhé.
Hé uŋ Iktómi líla yuš’íŋyayiŋ na Íya kiŋ tóškhe gnáyiŋ kta héčihaŋ hé awáčhiŋ škhé. Kiktá eháŋl léčhel wíyuŋǧa škhé. “Eyá misúŋ, iblúkčaŋ éyaš… tákuȟčiŋ kȟoyákpȟe séče ló,” eyá yuŋkȟáŋ, “Háŋ! Ȟláȟla kaȟlápi kiŋ hé kȟowákipȟe ló. Na čháŋčheǧa apȟápi kiŋ hé nakúŋ. Naháŋ nakúŋš hiŋháŋ hotȟúŋpi kiŋ hé é naháŋ akíš’api kiŋ kȟowákpȟe ló,” eyá škhé.
Yuŋkȟáŋ Iktó, “Wáŋ misúŋ, áta…hená iyúha míš-eyá kȟowákpȟe ló,” eyá škhé. “Oháŋ, misúŋ, léna yaŋká yo. Kȟoháŋ wičhóthi-ta mníŋ na thípi waŋ čhokáŋyaŋ hé kiŋ hé ektá iwáhuŋni na él táku uŋ kaíčhiyopteya iwákazo na waglíhuŋni kte ló. Na heháŋl uŋyíŋ na anúŋkȟataŋhaŋ oyáte kiŋ tȟebyá awíčhuŋyiŋ kte ló. Na tuktúŋma tȟokéya thípi uŋ hé uŋkíhuŋni héči hé ohíyiŋ kte, na uŋmá kiŋ tȟebyá okíhi kte ló!” eyá yuŋkȟáŋ Íya pȟakáhuŋkiŋ na héčhetula škhé.
Hó čhaŋkhé héčhena Iktó íŋyaŋg’ič’ičhiyiŋ na wičhóthi-ta ihúŋni eháŋl léčhel páŋ íŋyaŋka škhé: “Oyáte, anáǧoptaŋ po! Wahóši wahí čha naȟ’úŋ po! Íya waŋ wókȟokpȟeka čha lečháš wagnáyiŋ na lé wahí yeló! Na takúku kȟokípȟa héčihaŋ imúŋǧa yuŋkȟáŋ léčhel ogláke: Ȟláȟla na čháŋčheǧa naháŋ hiŋháŋ hotȟúŋpi kiŋ hé é na akíš’api kȟó kȟokípȟa kéye ló. Čha ináȟni wayúwiŋyeya po!” eyá škhé.
Yuŋkȟáŋ héčhena waéyiŋ na lé owíčhakiyake: “Nakúŋ ištíŋma háŋl í kiŋ mahél waŋbláka yuŋkȟáŋ tȟaŋmáhel oyáte tȟáŋka wičhóthi yeló,” eyá čha áta šičáwačhiŋ iglúwiŋyeyapi na heháŋl Iktó ihákab yápi škhé. Kaíyuzeya pahá aínabya énažiŋ na kȟoháŋ Iktó išnála Íya yuŋké kiŋ ektá khiyóȟpayiŋ na khihúŋni ȟčeháŋl áta uŋgnáhelaka hiŋháŋ hotȟúŋpi na čháŋčheǧa apȟápȟa akíš’api na natáŋ ahíyu škhé.
Íya kiŋ kiktá hiyáyiŋ na wónihiŋčiya uŋ pȟá yuptáŋptaŋp-s’e yaŋké éyaš ečháŋl aóglutȟeyapi na ačháŋkozapi na kabúbupi na ečhél ktépi škhé. Héčhuŋpi na heháŋl thezí kaȟléčapi na etáŋhaŋ oyáte tȟaŋktȟáŋka óta etáŋhaŋ glinápȟapi, aŋpétu waŋ átaya ówečhiŋhaŋhaŋ ahínapȟe. Naháŋ wakpála aglágla éthipi na čhethípi na él ȟtawóhaŋpi, čhaŋkhé haŋkéya pȟéta wiyákpakpa hiyéyiŋ na oíyokiphiya yaŋkápi škhé.
Héčheȟčiŋ Íya t’eyápi šni kiŋháŋ oyáte kiŋ leháŋhuŋniyaŋ tȟebwíčhaya-hiŋ kta kȟá. Éyaš ktépi na hé uŋ leháŋl oyáte líla óta yukȟáŋpi škhé. Čha Iktó wáŋčaȟčiŋ taŋyáŋ waéčhuŋ škhé. Na hetáŋhaŋ tókhel iyáye ka héči. Hó, heháŋyela oíhaŋke.
